Σύντομος Ἱστορική ἀναδρομή

Οἱ πιστοί χριστιανοί τῶν πρώτων χρόνων, διεπνέοντο ὑπό βαθυτάτου σεβασμοῦ πρός τήν Ἐκκλησίαν τῆς ἁγίας Γῆς, ὡς ἱδρυθεῖσαν ὑπ’ Αὐτοῦ τοῦ Κυρίου καί Σωτῆρος ἡμῶν Χριστοῦ καί γενικώτερον πρός τούς Ἁγίους Τόπους, ὡς τόν χῶρον τοῦ Πάθους καί τῆς Ἀναστάσεως Αὐτοῦ, ἀναβλύζοντας διά τούς πιστούς καί τούς εὐλαβεῖς προσκυνητάς χάριν καί εὐλογίαν.

Τήν αὐτήν σχέσιν πρός τήν Ἐκκλησίαν τῶν Ἱεροσολύμων, ἀνέπτυξαν καί οἱ πιστοί χριστιανοί τῆς Κύπρου, ἀπό τῶν ἀποστολικῶν χρόνων, ἀφ’ ἑνός μέν λόγῳ τῆς γεωγραφικῆς ἐγγύτητος αὐτῆς πρός τήν ἁγίαν Γῆν, ἀλλά πρωτίστως, μέσῳ τοῦ κηρύγματος τοῦ Ἀποστόλου Βαρνάβα καί τῆς προσφορᾶς αὐτοῦ εἰς τήν πρώτην κοινότητα τῶν χριστιανῶν. Εἰς ἐδάφιον τῶν Πράξεων τῶν Ἀποστόλων ἀναγινώσκομεν: «Ἰωσῆς δέ ὁ ἐπικληθείς Βαρνάβας, ... Κύπριος τῷ γένει, ὑπάρχοντος αὐτῷ ἀγροῦ, πωλήσας ἢνεγκε τό χρῆμα καί ἒθηκε παρά τούς πόδας τῶν Ἀποστόλων» (Πράξ. Ἀποστ. Κεφ. Δ, 36-37). Τήν ὑποδειγματικήν καί περίζηλον αὐτήν πράξιν ἀφοσιώσεως καί εὐλαβείας πρός τήν Ἐκκλησίαν Ἱεροσολύμων τοῦ Ἀποστόλου Βαρνάβα, ὁ ὁποῖος διέδωσεν καί ἑδραίωσεν τόν χριστιανισμόν εἰς τήν Μεγαλόνησον, ἠκολούθησαν ἒκτοτε χιλιάδες πιστῶν χριστιανῶν ἀνά τήν Οἰκουμένην. Χαρακτηριστική διά τήν ἀγάπην τῶν Κυπρίων πρός τήν Ἱερουσαλήμ, εἶναι ἡ κατά τόν Μεσαίωνα φράσις τοῦ συγγραφέως τῶν χρονικῶν Λογήζου Σκευοφύλακος, γράφοντος: «ἡ Κύπρο εἶναι ἀληθινή φίλαινα τοῦ Χριστοῦ καί γειτόνισσα τῆς ἁγίας Ἱερουσαλήμ» (Βλ. Κρονικά Λογίζου Σκευοφύλακος: ἢγουν χρονογραφία τοῦ νησσίου τῆς Κύπρου, ἓως ἒτους 1572 f.29 v,30, σελ. 50, Τόμ. Α΄. Λευκωσία 2004, Ἒκδοσις, Μουσεῖον Ἱερᾶς Μονῆς Κύκκου).

Ἡ Κύπρος διά τούς ὡς ἂνω λόγους, ἀλλά καί ὡς νῆσος δυσπρόσιτος εἰς τούς χερσαίους ἐπιδρομεῖς, ἐκ τῶν ὁποίων τακτικῶς ἐδεινοπαθοῦσεν ἡ ἁγία Γῆ, κατέστη πολλάκις καταφύγιον διά τούς πιστούς χριστιανούς τῆς Παλαιστίνης, ἀγκάλη παρήγορος καί πρόθυμος συμπαραστάτης καί προμηθεύς προϊόντων πρός τήν χειμαζομένην Ἐκκλησίαν Ἱεροσολύμων, ὡς καί ἀναγκαίων ἐκκλησιαστικῶν ἀντικειμένων καί ὑλικῶν.

Δεδομένων τῶν ὡς ἂνω, θεωρεῖται εὒλογος ἡ ἀπό αἰώνων ἐκκλησιαστική παρουσία εἰς τήν Κύπρον τοῦ Πατριαρχείου Ἱεροσολύμων, ἡ ὁποία σύν τῷ χρόνῳ ἀνηνέχθη εἰς τήν σημερινήν μορφήν τῆς Ἐξαρχίας τοῦ Παναγίου Τάφου.

Ἡ «Ἐξαρχία», ὃμως, ὡς θεσμός σήμερον, δέν ἀποτελεῖ σήμερον ἰδίαν ἐκκλησιαστικήν ἐξουσίαν, ὡς ἦτο κατά τόν Ε΄ον αἰῶνα ἀνώτατον διοικητικόν ἀξίωμα εὑρείας ἐκκλησιαστικῆς περιφερείας εἰς τό Βυζάντιον (Ἰακώβου Πηλίδη, Ἐπισκόπου Κατάνης: Τίτλοι, ὀφφίκια καί ἀξιώματα ἐν τῇ Βυζαντινῇ Αὐτοκρατορίᾳ καί τῇ Χριστιανικῇ Ὀρθοδόξῳ Ἐκκλησίᾳ, Ἀθῆναι, σ.115-117), ἀλλ’ ἀντιπροσωπεύει ἀνωτέραν ἐκκλησιαστικήν Ἀρχήν καί ἐν προκειμένῳ τό Ἑλληνορθόδοξον Πατριαρχεῖον Ἱεροσολύμων, παρά τοῦ ὁποίου ἐγκρίνεται καί ἀπορρέει πᾶσα ἐνέργεια καί ἀπόφασις περί τήν διαχείρησιν τῶν πεπιστευμένων τῇ Ἐξαρχίᾳ μελημάτων.

Ἡ ὀνομασία τῆς ἐν Κύπρῳ Ἐξαρχίας προσδιορίζεται πρός τό ἂμεσον ἀντιμείμενον τῆς εὐλαβείας τῶν πιστῶν, αὐτόν τοῦτον τόν Πανάγιον Τάφον, ὁ ὁποῖος, ὂντως «ἡ πηγή τῆς ἡμῶν Ἀναστάσεως» καί Λυτρώσεως, σαγηνεύει τάς ψυχάς αὐτῶν, εἶναι δε γνωστή, ὡς Ἐξαρχία τοῦ Παναγίου Τάφου, ἐν Κύπρῳ. Ἓνεκα τούτου καί τό γένος τῶν Ὀρθοδόξων Ρωμαίων, ἀναπόσπαστον μέρος τοῦ ὁποίου τυγχάνει καί ὁ ἑλληνισμός τῆς Κύπρου, ἒτι διατελόν ὑπό δουλείαν, οὐκ ἐφείσθη αἱματηρῶν θυσιῶν ἳν’«ἀναστήσῃ», τόν Πανάγιον Τάφον τοῦ Κυρίου, ἀνοικοδομόν αὐτόν, πρός δόξαν, αἲγλην καί ἐγκαύχισιν τοῦ Ἒθνους, διά τοῦτο καί δικαίως κέκτηται διά τῆς Ἁγιοταφιτικῆς Ἀδελφότητος, τοῦ ἱεροῦ προνομίου τῆς διαφεντεύσεως τῆς Ὀρθοδοξίας εἰς τούς ἁγίους Τόπους.

Χρόνος ἱδρύσεως καί Ἓδρα τῆς Ἐξαρχίας.

Ἐλλείψει ἱκανῶν στοιχείων, καθίσταται δύσκολος ἡ ἀκριβής χρονολογική τοποθέτησις τῆς ἱδρύσεως τῆς Ἐξαρχίας, ἐφ’ ὃσον σαφεῖς μαρτυρίας περί τῆς στενῆς συνεργασίας μεταξύ Κύπρου καί Πατριαρχείου Ἱεροσολύμων ἒχομεν μόνον μετά τήν κατάληψιν τῆς Παλαιστίνης ὑπό τῶν Ὀθωμανῶν, τό 1517, ὃτε ἐπανελήφθησαν αἱ προσκυνηματικαί θεωρίαι, ἐντός τῶν ὁρίων τῆς Αὐτοκρατορίας. Εἶναι ὃμως κοινῶς ἀποδεκτή ἡ γνώμη, ὃτι ἡ παρουσία τῆς Ἐκκλησίας Ἱεροσολύμων ἐνταῦθα, ἀνάγεται εἰς ἀρχαιοτάτους χρόνους. Ἡ ἂποψις αὓτη στηρίζεται ἐπί ὁρισμένων γεγονότων, τά ὁποῖα καταδεικνύουν τόν ἀπ’ αἰώνων σύνδεσμον Αὐτῆς πρός τήν Μεγαλόνησον Κύπρον καί τήν Ἐκκλησίαν αὐτῆς. Κατά πληροφορίας τοῦ ἁγιοταφίτου ἱστορικοῦ Ἀρχιμανδρίτου Χρυσοστόμου Παπαδοπούλου, γενομένου Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν καί πάσης Ἑλλάδος, ἀναφερομένας εἰς τό μνημειῶδες ἒργον του «Ἱστορία τῆς Ἐκκλησίας Ἱεροσολύμων», ὁ Πατριάρχης Ἱεροσολύμων Συμεών ὁ Β΄, (1084-1106) κατά τήν ἐποχήν τῆς καταλήψεως τῆς Ἁγίας Πόλεως Ἱερουσαλήμ καί γενικώτερον τῆς Ἁγίας Γῆς ὑπό τῶν Σταυροφόρων, ἓνεκα τῶν προλαβόντων πολλῶν καί ἀνεκδιηγήτων δεινοπαθημάτων τῶν ἐκεῖ διαβιούντων χριστιανῶν, ὑπό τοῦ Αἰγυπτίου κατακτητοῦ Χάκεμ, διέμενεν εἰς Κύπρον (βλ. Ἱστορία τῆς Ἐκκλησίας Ἱεροσολύμων, ἒκδ. Β, ἐν Ἀθήναις, 1970, σ.417-418). Ὁ ἲδιος ἐκκλησιαστικός ἱστορικός, ἀναφερόμενος εἰς τόν Πατριάρχην Λεόντιον τόν Β΄ον, (1170-1190), διευκρινίζει ὃτι, οἱ Πατριάρχαι Ἱεροσολύμων, εἰς Κύπρον «διέτριβον ἐνίοτε, κατά τούς χρόνους ἐκείνους, ἒχοντες ἐκεῖ ἰδίαν Μονήν καί κτήματα» (αὐτόθι, σ. 439).

Ἐκ τῶν ὀλίγων τούτων μαρτυριῶν δύναται μόνον νά εἰκάσῃ τις, ὃτι ἡ Κύπρος, ὡς τόπος προσφιλής καί οἰκεῖος διά τούς χριστιανούς τῆς Μέσης Ἀνατολῆς καί πρό τῆς καταλήψεως τῆς ἁγίας Γῆς ὑπό τῶν Σταυροφόρων, φιλαδέλφως προσέφερεν σύν τοῖς ἂλλοις, δοχήν καί φιλοξενίαν εἰς τούς κληρικούς αὐτῆς καί τοὐλάχιστον ἃπαξ, πρός τόν ἐμπερίστατον Πατριάρχην της καί ἐπευλογοῦσε τήν παρουσίαν καί τήν ὑπέρ τῶν Ἁγίων Τόπων δρᾶσιν αὐτῶν. Ἀκριβῆ, ὃμως, ἀναφοράν διά τήν λειτουργίαν Ἐξαρχίας, εὑρίσκομεν εἰς τήν ἀλληλογραφίαν, τῶν ἐτῶν 1731-1884, τήν ὁποίαν ἠρεύνησαν εἰς τό πατριαρχικόν Ἀρχεῖον καί διεξοδικῶς ἐμελέτησαν οἱ ἐπιστημονικοί συνεργάται τοῦ Κέντρου Μελετῶν τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Κύκκου, ἐπί πατριαρχίας Διοδώρου τοῦ Α΄ου καί ἐδημοσίευσεν εἰς ὀγκώδη τόμον μέ τίτλον, «Πατριαρχεῖον Ἱεροσολύμων καί Κύπρος - Ἐπιστολαί», ὁ κ. Θεοχάρης Σταυρίδης. Ἀναφοραί εἰς θέματα ἀφορῶντα εἰς τήν ἐν Κύπρῳ Ἐξαρχίαν καί διορισμῶν Ἐξάρχων καί Ἐπιτρόπων ἐπισήμως εὑρίσκομεν εἰς τούς Κώδικας τῶν Πρακτικῶν τῆς Συνόδου τοῦ Πατριαρχείου Ἱεροσολύμων, οἱ ὁποῖοι ἂρχονται ἀπό τοῦ 19ου αἰῶνος.

Τό ἐνδιαφέρον διά τήν ἓδραν τῶν πρώτων ἐκπροσώπων τοῦ Πατριαρχείου Ἱεροσολύμων εἰς τήν Κύπρον, ἐστιάζεται, ὡς ἐπί τό πλεῖστον, εἰς τήν Μονήν τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου, πλησίον τοῦ χωρίου Κουτσοβέντι. Ἀργότερον, ὁπωσδήποτε μετά τήν πατριαρχίαν Χρυσάνθου, (1707-1731), ἡ Ἐξαρχία ἀπέκτησεν ἲδιον διόρωφον οἲκημα μετά περιβόλου, ἐντός τῶν τειχῶν τῆς Λευκωσίας, πλησίον τῆς Ἀρχιεπισκοπῆς καί τοῦ Ἱεροῦ Ναοῦ τοῦ Ἁγίου Ἀντωνίου. Εἰς τό συμπέρασμα τοῦτο καταλήγομεν διότι εἰς τήν σύντομον περιγραφήν «Συμπληρωματικά σημειώματα περί Κύπρου», ὁ Πατριάρχης Ἱεροσολύμων Χρύσανθος, ἐνῶ ἀναφέρει τό «Μοναστήριον τοῦ Χρυσοστόμου, ὑποκείμενον τῷ ἁγίῳ Τάφῳ, ἐν τῇ ἐπαρχίᾳ Σολέας, πόρρω τῆς Λευκωσίας ὣρας τρεῖς πρός τήν τρεμουντάναν» (Ἲδε σχετικόν παράρτημα, εἰς ἒκδοσιν «Κρονικά Λογίζου Σκευοφύλακος: ἢγουν χρονογραφία τοῦ νησσίου τῆς Κύπρου, ἓως ἒτους 1572», σελ. 150, Τόμ. Α΄. Λευκωσία 2004, Μουσεῖον Ἱ. Μονῆς Κύκκου), παρασιωπεῖ τήν ὓπαρξιν ἓδρας, ἢ Μετοχίου τῆς Ἐξαρχίας, εἰς τήν Λευκωσίαν, ἢ ἀκόμη καί τήν ὓπαρξιν ἂλλων τινων Μονῶν καί Μετοχίων ἐν Κύπρῳ. Καίτοι τό οἲκημα εἰς Λευκωσίαν ἒκειτο εἰς περίζηλον θέσιν, πλησίον τῆς Ἀρχιεπισκοπῆς, ἐν τούτοις δέν ἐξυπηρέτησεν ἐπ’ ἀρκετόν χρόνον τάς ἀνάγκας τοῦ Ἐξάρχου, ὁ ὁποῖος ἐχρησιμοποιοῦσε μέρος τοῦ οἰκήματος ὁσάκις ἐπεσκέπτετο τήν Λευκωσίαν, ἐνῶ χώρους αὐτοῦ διέθετε πρός ἐγκατοίκησιν ἐπί ὃροις. Περί τοῦ οἰκήματος ὑπάρχει σχετική ἀλληλλογραφία μεταξύ τῶν Ἐξάρχων καί τοῦ Πατριαρχείου, ἐκ τῆς ὁποίας προκύπτει ἡ σαθρά δομική κατάστασις τούτου καί συχναί ἀναφοραί εἰς τήν ἀνάγκην ἐπισκευῆς αὐτοῦ. Τό 1851, τοῦτο ἒχριζεν σοβαρῶν ἐπισκευῶν, αἱ ὁποῖαι ὁλοκληρώθησαν τόν Σεπτέμβριον τοῦ αὐτοῦ ἒτους, ὑπό τοῦ Ἐξάρχου, ἀρχιμ. Ναρκίσσου, ὁ ὁποῖος διαμένων εἰς τήν Μονήν Χρυσοστόμου, μετά τήν ἐπισκευήν, ἐχορήγησεν τοῦτο ὡς τόπον διαμονῆς τοῦ λογίου διδασκάλου τῆς «Κοινῆς Ἑλληνικῆς Σχολῆς» Λεοντίου, (1799-1869), «ἳνα πανοικεσία οἰκεῖ καί τό ἐπισκέπτεται». Ἐν συνεχείᾳ, τό 1876, «δωμάτιον» τοῦ οἰκήματος τούτου, παρεχωρήθη εἰς τήν ἀδελφήν τοῦ ἁγιοταφίτου Ἀρχιμανδρίτου Ἱερωνύμου Μυριανθέως Χατζη-Μαρίαν Μιχαήλ καί σύζυγον τοῦ ἀδελφοῦ τοῦ Μητροπολίτου Πέτρας Μελετίου, Μιχαήλ, ἡ ὁποία ἀφιέρωσεν εἰς τόν Π. Τάφον Δέκα Λίρας Τουρκίας, ὑπό τόν ὃρον ὃπως παραμένῃ εἰς αὐτό χωρίς τούς συγγενεῖς, ἐπισκευάσῃ τοῦτο καί καλλιεργῇ τόν πέριξ αὐτοῦ κῆπον.

Ὡς τόπος διαμονῆς τοῦ Ἐξάρχου ἐχρησιμοποιήθη ἐπίσης ἐπί τι διάστημα τό Μετόχιον τῆς Μιᾶς Μηλιᾶς, «τό κυριότερο γεωργικό ἁγιοταφιτικό Μετόχιο στήν περιφέρεια» (Θεοχάρους Σταυρίδου: Πατριαρχεῖον Ἱεροσολύμων καί Κύπρος, Λευκωσία 2007, σελ. 157), κατά τήν χρονικήν δέ ταύτην περίοδον ἡ Μονή Χρυσοστόμου εἶχεν ἐγκαταλειφθῆ εἰς τήν φθοράν. Διά τόν λόγον τοῦτον ἐδόθη ἐντολή ἐξ’ Ἱεροσολύμων, ὃπως ὁ Ἒξαρχος διαμένῃ πλέον εἰς τήν Μονήν Χρυσοστόμου, ὃπου ἡ Ἐξαρχία εἶχεν τήν ἓδραν αὐτῆς, μέχρι τῆς ἐπαράτου Τουρκικῆς εἰσβολῆς, τό 1974.